Χριστούγεννα με τον αυτοκράτορα στην Παναγία του Φάρου

(Κωνσταντινούπολη, σωτήριο έτος 820)

 

του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη

Με αφορμή τη γιορτή των Χριστουγέννων ακολουθεί άρθρο βασισμένο στο διήγημα «Βυζαντινός όρθρος» του Ζαχαρία Παπαντωνίου, που συγκαταλέγεται στην έρευνά μου -

«Η ψαλτική τέχνη στην Ελληνική Λογοτεχνία».

Βρισκόμαστε στις αρχές του 9^ου μ.Χ. αιώνα. Αυτοκράτορας του Βυζαντίου είχε αναλάβει ο Λέων Ε΄ (813 μ.Χ.) γνωστός ως Αρμένιος, επειδή γεννήθηκε στην Αρμενία. Φανατικός εικονομάχος «κατέβασε» τις εικόνες, έκλεισε τα μοναστήρια, σκόρπισε τα ιερά λείψανα και εξόρισε τον Πατριάρχη. Πλησίαζαν, όμως, τα Χριστούγεννα και ήθελε να προσευχηθεί, Χριστιανός ων. Έτσι αναζήτησε τη μορφή του θείου στους υπέροχους ύμνους, προεόρτιους και εορτινούς, της Μεγάλης Ημέρας.

-      Οι ήχοι είναι άυλες εικόνες, έλεγε στον Πρωτοψάλτη. Οι ήχοι είναι εκείνοι που ξαναζωγραφίζουν όλες τις εικόνες που αφάνισα!

Αγαπούσε την ψαλμωδία ο αυτοκράτορας και ζητούσε από τον Πρωτοψάλτη να τον οδηγήσει στους λειμώνες της που πραγματικά ευωδίαζαν με τα θαυμαστά τροπάρια των Χριστουγέννων...

Ο Πρωτοψάλτης έσκυψε με ταπεινοφροσύνη και ξεκίνησε πρώτος τη μελωδία. Ο Αυτοκράτορας ακολουθούσε. Σταδιακά ο Πρωτοψάλτης χαμήλωνε τη φωνή του και ακουγόταν μόνο ο αυτοκράτορας. Ήταν εραστής της ψαλτικής! Έψαλε σαν καλόγερος ασάλευτος όμοιος με σεμνή βυζαντινή κολόνα!

-      Δεν άκουσα πιο σωστά εκτελεσμένο μέλος! σχολίασε ο Πρωτοψάλτης.

-      Δεν άκουσα κανέναν αυτοκράτορα με ελαττώματα…, ανταπάντησε ο βασιλιάς χαμογελώντας για το κολακευτικό σχόλιο.

Ήξερε ο Αυτοκράτορας τις φωνητικές του δυνατότητες και αγαπούσε ιδιαίτερα τις βυζαντινές εκκλησιαστικές μελωδίες. Γι’ αυτό ζήτησε από τον Πρωτοψάλτη να μελετήσουν τους θαυμάσιους χριστουγεννιάτικους ύμνους: Το κάθισμα «Δεύτε ίδωμεν πιστοί», το απολυτίκιο «Η γέννησίς Σου Χριστέ», τις καταβασίες «Χριστός γεννάται δοξάσατε» και τόσους άλλους.

Ανήμερα των Χριστουγέννων

Γύρω στις 5 το πρωί στον πρώτο ναό του παλατιού, την Παναγία του Φάρου,¹όλα είναι έτοιμα να ξεκινήσει ο ανεπανάληπτος σε ύμνους και μελωδίες όρθρος της μεγάλης γιορτής.

Ξαφνικά μέσα στο «ορθρινό σκοτάδι», που το φωτίζει το αχνό φως των λιγοστών κεριών, ένας ίσκιος κατευθύνεται προς τον χορό των ψαλτών και στέκει ανάμεσά τους ανοίγοντας το μουσικό του βιβλίο. Τα ταπεινά του ρούχα και το καλυμμένο με κουκούλα κεφάλι του δεν εμποδίζουν τον Πρωτοψάλτη να τον αναγνωρίσει.

-      Αύγουστε… σιγοψιθυρίζει με τρεμουλιαστή φωνή, ενώ ο βασιλιάς του κάνει νόημα με ύφος αυστηρό να ξεκινήσει.

Ο Πρωτοψάλτης υπακούει και οδηγεί τον χορό, ενώ το βλέμμα του ψάχνει τις σκιές των πιστών και μελετά τις κινήσεις τους. Φαίνεται σαν κάτι να περιμένει…

Η ακολουθία του όρθρου προχωράει και φτάνουν στις καταβασίες.² Όταν ήρθε η σειρά να ψαλεί το τροπάριο της έβδομης ωδής του Ιαμβικού κανόνα «τω Παντάνακτος εξεφαύλισαν πόθω…» (κυριευμένοι, οι τρεις παίδες, από τον πόθο και την αγάπη του παμβασιλέως Θεού…), ο Πρωτοψάλτης, όπως έκανε συχνά, με επιδεξιότητα απέσυρε τη φωνή του και έγνεψε στον χορό να κάνει το ίδιο. Τώρα, τους παρακάτω στίχους του ύμνου ψάλλει μόνος του ο Αυτοκράτορας. Ήταν μεταρσιωμένος! Η φωνή του ταπεινή, μελωδική πρόφερε αργά και καθαρά τα δυσκολοερμήνευτα λόγια, που φαινόταν ότι τα εννοούσε και άγγιζαν τα μύχια της ψυχής του.

Δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει το τροπάριο και τότε με σπαθιά ξεγυμνωμένα και ακονισμένα μαχαίρια οι μεταμφιεσμένοι σε μοναχούς δολοφόνοι ρίχνονται πάνω σ’ έναν γέροντα παπά. Γρήγορα από τις φωνές του καταλαβαίνουν πως δεν είναι ο βασιλιάς που επιδιώκουν να σκοτώσουν... Ο βασιλιάς, που φημιζόταν για τη γενναιότητά του, ταμπουρώνεται στο ιερό. Με τον βαρύ σταυρό που σηκώνει στα χέρια του χτυπά αλύπητα τους δολοφόνους. Μια σπαθιά, όμως, του κόβει το χέρι και μια δεύτερη τον αποκεφαλίζει. Ο Λέων ο Αρμένιος σωριάζεται νεκρός μέσα στο ιερό της Παναγίας των Φάρων.

Ποιοι νομίζετε ότι ήσαν οι εκτελεστές; Άνθρωποι του Μιχαήλ του Τραυλού που λίγο αργότερα βγήκε από τη φυλακή και στέφθηκε αυτοκράτορας. Ήταν ο πολλάκις ευεργετηθείς  από τον Λέοντα, στον οποίο χρωστούσε και τη ζωή του, καθώς είχε καταδικαστεί σε θάνατο. Και ποιος νομίζετε ότι ήταν ο πρώτος που έσκυψε και προσκύνησε τον νέο αυτοκράτορα; Ο Πρωτοψάλτης και κάποιοι άλλοι όμοιοί του! Οι κόλακες, οι δειλοί, οι καιροσκόποι! Οι ίδιοι και χθες και σήμερα και αύριο!

Καλά Χριστούγεννα!

ΣΗΜ.

1.   Η Παναγία του Φάρου ήταν Βυζαντινή εκκλησία στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν κτισμένη στο νότιο τμήμα του Μεγάλου Παλατιού και ονομάστηκε έτσι λόγω του φάρου που βρίσκονταν δίπλα της ακριβώς. Στην εκκλησία ετούτη φυλάσσονταν μια από τις σημαντικότερες συλλογές των χριστιανικών κειμηλίων της Κωνσταντινούπολης.

2.   Στις μεγάλες Δεσποτικές γιορτές των Χριστουγέννων, της Περιτομής, των Θεοφανείων και της Πεντηκοστής οι καταβασίες είναι «διπλές» και ψάλλονται από δύο κανόνες. Ο πρώτος λέγεται «πεζός» και ο δεύτερος «ιαμβικός». Ο πρώτος κανόνας της εορτής των Χριστουγέννων είναι ποίημα του οσίου Κοσμά του Μελωδού, επισκόπου Μαϊουμά της Φοινίκης, θετού αδελφού του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, ο οποίος έγραψε τον δεύτερο κανόνα.