Η Κεντητική Τέχνη - > Από το απλό ανεβατό στο πολυτελές κοπανέλι

 

Γράφει η Μαρίκα Κανέλλη -Τουτουτζή  

Το κέντημα προέρχεται από το ρήμα κεντάω και το κληρονομημένο από την αρχαία ελληνική γλώσσα κεντώ, συνηρημένος τύπος του κεντέω (πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ρίζα kent). Το ρήμα κεντάω – ώ σημαίνει το πέρασμα με βελόνα χρωματιστών κλωστών σε ένα ύφασμα. Επίσης σημαίνει πιέζω με αιχμηρό αντικείμενο και μεταφορικά, προκαλώ οξύ πόνο σε ένα σημείο. Για αυτό λέμε «με κεντάει ένας πόνος σουβλερός». Σημαίνει και τσιμπώ «με κέντησε μια μέλισσα» λέμε.

    Η κεντητική τέχνη ξεκινάει από τους μυθικούς χρόνους, τότε που η βασιλοπούλα Αράχνη υπερηφανεύτηκε ότι υφαίνει καλύτερα από τη Θεά Αθηνά –Εργάνη. Η θεά θύμωσε και τη μεταμόρφωσε στο ζωύφιο αράχνη που υφαίνει τον ιστό της και κρέμεται κρεμασμένη και ταπεινωμένη από αυτόν. Υφάντρα και τεχνίτρα υπήρξε και η βασίλισσα Πηνελόπη της Ιθάκης που ύφαινε το πέπλο της περιμένοντας τον Οδυσσέα. Από εκεί και ύστερα οι γυναίκες πάντοτε κεντούσαν και μάλιστα αριστουργήματα, άλλοτε σαν απασχόληση και άλλοτε για λόγους βιοποριστικούς. Το κέντημα είναι δώρο στην ψυχή της κεντήστρας. Γεννάει συναισθήματα θαυμασμού και ευχαρίστησης. Αφυπνίζει τη φαντασία και είναι εργασιοθεραπεία, καλλιτεχνία, μεράκι, δημιουργία, συνεργασία κ. α. Τα είδη κεντήματος είναι αρκετά: σταυροβελονιά, βυζαντινή, ψευτοβυζαντινή, λασέ, φυλτιρέ, μιλάν, πουάν ντ’ όμπρ, κοφτό, πλακέ, ελεύθερη αττικής (ρίζα), ριχτό, ανεβατό, ροκοκό, ρισελιέ, λευκαδίτικο, λαυκαρίτικο (Κύπρος), αργαλιός, κομπελέν, κορδόνι κ.α. Τα κεντήματα έπαιρναν το όνομά τους άλλοτε από τον τόπο και άλλοτε από τον τρόπο κεντήματος.

    Τα μικρά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν για κέντημα ήσαν: βελόνες σε διάφορα μεγέθη, βελονάκι, σαΐτες, καρφίτσες, κουσούνι (μαξιλαράκι).

     Η πιο εξευγενισμένη μορφή κεντήματος είναι η δαντέλα. Η παράδοση λέει ότι η πρώτη δαντέλα είναι το δίχτυ του ψαρά. Οι δαντέλες διακρίνονται σε γκιπούρ, σκρουντζ, σαντιγύ, ατραντέ, κορδονέ, μποπέν και κοπανέλι. Το τελευταίο έχει εξέχουσα θέση στην οικογένεια της δαντέλας. Είναι το δυσκολότερο  κέντημα στην εκτέλεσή του και το ακριβότερο σε τιμή. Το εργαλείο στο οποίο πλέκεται λέγεται κουσούνι και είναι ένα μικρό μαξιλάρι που επάνω του δουλεύει η κεντήστρα εναλλασσόμενα νήματα που καταλήγουν σε ξυλάκια τα οποία διαπλέκονται  μαζί με τις κλωστές. Από τον ήχο που βγάζουν τα ξυλάκια πήρε το όνομα το συγκεκριμένο κέντημα. Το σύστημα πλεξίματος μου θυμίζει τις αρχαίες αχνύθες που ήσαν υφαντικά βάρη σε κάθετο αργαλειό και με το βάρος τους κρατούσαν τεντωμένες τις κλωστές του όρθιου αργαλειού. Για το κοπανέλι ή αλλιώς δαντέλα Βρυξελών μαρτυρίες δείχνουν προέλευση ελληνική. Αναφέρεται το συγκεκριμένο κέντημα στον Όμηρο και στον Πλάτωνα. Στο δε αρχαιολογικό μουσείο Αθηνών υπάρχει έκθεμα (αγγείο 2383) με το συγκεκριμένο κέντημα. Για όλα τα είδη κεντήματος προκειμένου να διατηρηθούν οι τεχνικές τους, παραδίδονται μαθήματα σε σχολές και μουσεία. Συγκεκριμένα, εργαστήρι εκμάθησης της τεχνικής κοπανέλι πραγματοποιείται στο Εθνολογικό Μουσείο Θράκης, στο μουσείο Αγγελική Χατζημιχάλη στην Αθήνα και στον Πολιτιστικό Σύλλογο Αίγινας «ο Καποδίστριας».   

    Το 1884 η βασίλισσα Αμαλία είχε ιδρύσει τη Βασιλική Σχολή χειροτεχνίας στην Αθήνα με έκθεση και πώληση αιγινήτικου κοπανελιού και στη συνέχεια ιδρύθηκαν βασιλικές σχολές στην Αίγινα, στις Σπέτσες, Κόρινθο, Κεφαλονιά, Γαλαξίδι, Σαλαμίνα, Κορωπί και αλλού. Οι Αιγινήτικες δαντέλλες όμως ξεχωρίζουν για την τεχνική και την ποιότητα από αυτές των άλλων νησιών και πόλεων, όπως μας λέει η λαογράφος Αρετή Γαλάνη – Κουκούλη. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην Τσεχία το κοπανέλι διδάσκεται στο πανεπιστήμιο όπως μας λέει η λαογράφος Κεραμάρη.

    Η εμφάνιση της δαντέλλας κοπανέλι επισήμως τοποθετείται στα τέλη του 15^ου αιώνα στην Ευρώπη. Για τον τόπο καταγωγής της οι ειδικοί έχουν διχαστεί. Η Φλαμανδία (Βέλγιο) και η Ιταλία είναι η πρώτες χώρες που εμφανίστηκε και κοσμούσε τα πολυτελή ενδύματα της αρχοντικής τάξης. Ακολούθησε η Γαλλία τον 16^ο αιώνα και η Αγγλία το 17^ο και άρχισαν οι εξαγωγές του πολυτελούς αυτού προϊόντος σε όλη την Ευρώπη. Έτσι το κοπανέλι έγινε σύμβολο του απόλυτου πλούτου και μάλιστα ήταν το ακριβότερο τμήμα ολόκληρου του πολυτελούς ενδύματος. Τον ίδιο αιώνα το κοπανέλι έπαιρνε το όνομά του από την τόπο κατασκευής του, όπως  Punto di Napoli (Ιταλία), Venetziano σήμερα γνωστό ως γκιπούρ Βενετία, Chantilly (Βέλγιο).  

    Εξέχουσα θέση έχει και η ελληνική δαντέλα. Μαρτυρίες περιηγητών του 14^ου αιώνα έγραφαν ότι «τα ελληνικά κεντήματα είναι τόσο λεπτεπίλεπτα και τα σχέδια που πλέκουν με τα νήματα είναι τόσο ωραία, που δεν τα έχετε δει ποτέ». Τα δαντελένια «πουγκιά» της Κύπρου και της Κρήτης, τα «Χιώτικα μωσαϊκά» από διάφορα κομμάτια δαντέλας, ενωμένα, κ. α. είναι λίγα από τα έργα κεντητικής που ταξίδευαν στη Δύση. Ο Άγγλος πρόξενος στα τουρκοκρατούμενα Χανιά, Τόμας Σάντονιθ (1870 – 1885), πρώτος συνέλεξε ελληνικά κεντήματα και δαντέλλες και εν συνεχεία τα δώρισε στο Αγγλικό Μουσείο. Οι ελληνικές δαντέλλες ήταν τόσο περιζήτητες ώστε έμποροι και διπλωμάτες να τις συλλέγουν όπως τις ελληνικές αρχαιότητες. Η επιμελήτρια του «Μουσείου Βικτώρια και Άλμπερτ», Τατιάνα Ιωάννου - Γιανναρά μας λέει ότι «η ελληνική δαντέλλα διαδόθηκε στην Ιταλία ως ελληνική βελονιά με βασικό χαρακτηριστικό την ελευθερία στον τρόπο απόδοσης.

    Στην Ερμιόνη η κεντητική τέχνη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Καλλιτεχνικές φύσεις οι γυναίκες της Ερμιόνης έχουν να δείξουν εξαιρετικά έργα. Έμαθαν να κεντούν τις χρυσοκέντητες πιέτες από Υδραίες μαστόρισσες και μετά το 1922 διδάχτηκαν από τις γυναίκες των προσφύγων το κοπανέλι. Στο ενδιάμεσο διάστημα οι Ερμιονίτισες κεντούσαν σταυροβελονιά, βυζαντινή, φεστόνι. πλακέ, κοφτό, πουά ντ ομπρ, αζούρ, ατραντέ και άλλα είδη. 

Κουρτινάκια Ερμιόνης 

Ξεχώριζαν οι κεντήστρες Ειρήνη Καρεκλά – Λίτσα, Καλομοίρα Οικονόμου – Παπανδρέου, Ρήτη Μπινιάρη, Μαρία Γκολεμά, Μαρία Πέλλα, Μαρίνα Μπουκουβάλα – Γκολεμά, Κατίνα Κανέλλη, Θωμαϊτσα Γκάτσου, Μαρία Βασιλείου, Θεοδότη Οικονόμου, Καλομοίρα Νάκου, Ματίνα Σπετσιώτου, Γιαννούλα Φοίβα, και άλλες.         

    Στις ημέρες μας η κεντητική τέχνη έχει άξιες γυναίκες οι οποίες  συνεχίζουν την τέχνη και δημιουργούν αριστουργήματα. Τα Ερμιονίτικα κεντήματα του παρελθόντος φυλάσσονται ευλαβικά στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ερμιόνης (ΙΛΜΕ). Εκεί υπάρχουν όλες οι βελονιές.

    Η αγάπη μου για την παράδοση με τις λαϊκές φορεσιές το κέντημα και άλλα, είχαν σαν αποτέλεσμα να δημιουργήσω και εγώ τις μικρές προσωπικές μου συλλογές όπως τα ακόλουθα κεντήματα.

Μαρίκα Κανέλλη – Τουτουντζή 

Φεβρουάριος   2024