Αντιμετωπίζοντας προκλήσεις: πολεμάς, το σκας ή «παγώνεις»;

 

                 Γράφει ο Καθηγητής Γιώργος Πιπερόπουλος

     Η έμφυτη τάση «φυγής» από ανεπιθύμητες καταστάσεις ή πρόσωπα αποτελεί μια αρχέγονη και συνάμα σωτήρια γνώση και ικανότητα του ανθρώπου από τις εποχές ακόμη που «γυμνός και αδύναμος» είχε να αντιμετωπίσει και ισχυρότερα, και ταχύτερα και πιο μεγαλόσωμα από αυτόν ζώα στον καθημερινό του αγώνα για την επιβίωση.

    Και σήμερα, μικροί και μεγάλοι, παιδιά και ώριμα στην ηλικία άτομα, βιώνουμε διάφορες καταστάσεις και προκύπτουν στον καθένα και την καθεμιά μας σε μετωπική αντιπαράθεση απειλές και κίνδυνοι που διαχειριζόμαστε με επιτυχία ή αποτυχία όπως και άλλες τις οποίες  επιλέγουμε να διαχειριστούμε με τη «φυγή».

     Η κλασική αρχέγονη αντίδραση ήταν πάντα ταυτισμένη με την διαστολή: «πολεμάς ή το σκας» (fight or flight). Εδώ χρειάζεται να προσθέσω για λόγους επιστημονικής ακρίβειας (καθώς συνήθως όλοι σταματάμε στις 2 επιλογές) ότι η επιλογή της «φυγής» («το σκάω») είχε και έχει ανέκαθεν δύο μορφές, την πραγματική-φυσική και την συμβολική όπου αδυνατώντας να «ξεφύγω» παγώνω ή λιποθυμώ…

     Η φυγή ως υποχώρηση μπροστά σε κινδύνους που ξεπερνούν τις δυνάμεις μας είναι λογική πράξη και ψυχό-συναισθηματικά αιτιολογημένη.  

     Πέρα, όμως, από συγκεκριμένες και αντικειμενικά επιβεβαιωμένες καταστάσεις ή πρόσωπα που μας απειλούν υπάρχουν και συμβολικές καταστάσεις, ψυχολογικές και ψυχό-συναισθηματικές που αναγκάζουν το άτομο να επιλέξει όχι τη λύση της αντιπαράθεσης, της εμπλοκής ή συμπλοκής αλλά τη λύση της φυγής...

     Σε πρακτικό επίπεδο επιλέγω να αντιπαρατεθώ με τον ή την προϊσταμένη μου (με το αφεντικό) και κάνω ηρωική έξοδο με «παραίτηση» ή συμβολικά «παγώνω» και, θα το θέσω κάπως άκομψα, «το βουλώνω;»

     Ένα θεμελιακό ψυχολογικό ερώτημα που διαφοροποιεί την υγιή από την παθολογική «φυγή» σχετίζεται τόσο με τη σοβαρότητα του κινδύνου όσο και με τη συχνότητα με την οποία ένα συγκεκριμένο άτομο διαλέγει τη φυγή από ανεπιθύμητα πρόσωπα και ανεπιθύμητες καταστάσεις.

     Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής, χωρίς να θυμίζουν την ωμή πρόκληση της ζούγκλας, ενέχουν σημαντικά στοιχεία κινδύνου, δημιουργούν σωρεία συμβολικών συγκρούσεων μεταξύ ατόμων και ομάδων, φορολογούν αδιάκοπα την προσωπικότητα και την ψυχική μας ισορροπία. Φυσικά ο σύγχρονος άνθρωπος παράγωγο της βιομηχανικής και καταναλωτικής κοινωνίας διαθέτει τους απαραίτητους μηχανισμούς άμυνας για λειτουργία και επιβίωση στις απαιτήσεις των ψυχολογικών-κοινωνιολογικών-οικονομικών δομών μέσα στις οποίες ζει και εργάζεται.

     Με λίγη καλή προσπάθεια πιστεύω ότι ο καθένας και η καθεμιά μας μπορεί να απαριθμήσει αμέτρητες περιπτώσεις στις οποίες αντιμετωπίζοντας συμβολικούς κινδύνους ή και ψυχολογικά προβλήματα προτιμήσαμε να μην εμπλακούμε σε μετωπική αντιπαράθεση αλλά να ξεφύγουμε με την πραγματική ή συμβολική «φυγή»...

    Και όμως, υπάρχουν άτομα για τα οποία η τάση φυγής από τις καθημερινές απαιτήσεις, από τις προβληματικές καταστάσεις της ζωής, αποτελεί τον μοναδικό τρόπο αντιμετώπισης της πραγματικότητας και των κάθε λογής ψυχό-συναισθηματικών τους δυσκολιών.

     Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας συμπεριφοράς είναι, φυσικά, η άντληση συναισθημάτων μοναξιάς, απομόνωσης και αποκοπής από τη ζωή, τις χαρές αλλά και τις πίκρες από τους προβληματισμούς της, πράγμα που στοιχειοθετεί ψυχοπαθολογική κατάσταση.

Το άτομο που διαλέγει τη φυγή από την πραγματικότητα διαλέγει, ουσιαστικά, να μη παλέψει, να μη αγωνισθεί. Σίγουρα η καθημερινή ζωή δημιουργεί εντάσεις με τις απαιτήσεις για επιβίωση, για επιτυχία, για αρμονικές διαπροσωπικές σχέσεις. Η αποτυχία κοστίζει σε όλους μας, αλλά για ορισμένα άτομα η αντιμετώπιση και αποδοχή της αίσθησης της αποτυχίας είναι τόσο οδυνηρή ώστε να τους είναι προτιμότερο να αποσυρθούν από τον αγώνα χωρίς καν να προσπαθήσουν να αγωνισθούν.

    Στην διαταραγμένη ψυχό-συναισθηματική αξιολόγηση της πραγματικότητάς τους τα άτομα αυτά διαπιστώνουν, δυστυχώς, ότι εφόσον δεν αγωνισθείς μπορεί μεν να μην κερδίσεις αλλά ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ δεν θα φορτωθείς με την ψυχική φθορά που φέρνει η αίσθηση της αποτυχίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις η τάση φυγής του ατόμου από τον στίβο της ζωής, η αίσθηση της ηττοπάθειας και της ευθυνοφοβίας, εκδηλώνεται εναλλακτικά με μια αναιτιολόγητη για τους μη ειδικούς έντονη επιθετικότητα που επιδείχνουν συγκεκριμένα πρόσωπα. Όσο παράδοξο και αν ακούγεται αυτό αποτελεί εμπειρικό δεδομένο στις επιστήμες της συμπεριφοράς και θεωρείται ως περίπτωση επίδειξης των δύο επιφανειών του ίδιου νομίσματος. >>>>>

    Συγκεκριμένα, καθώς προβληματιζόμαστε με τη συμπεριφορά του ίδιου προσώπου το οποίο σε μερικές περιπτώσεις επιδείχνει συμπεριφορά συνεσταλμένου ανθρώπου, υποχωρητικού, που προτιμάει να αποφύγει τις ψυχό-συναισθηματικές εντάσεις παρά να αγωνισθεί, ενώ σε άλλες παρουσιάζεται ιδιαίτερα εκρηκτικό, πρέπει να γνωρίζουμε ότι και τα δύο αυτά σύνδρομα συμπεριφοράς αποκαλύπτουν άτομο που δεν αισθάνεται άνετα με τον εαυτό του, άτομο που διακατέχεται από συμπλέγματα ανασφάλειας και κατωτερότητας που βρίσκεται, εάν θέλετε να το δούμε πιο λυρικά, έρμαιο του άγχους της προσαρμογής στις πολύπλοκες απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής μας σε πολυσύνθετα αστικό-βιομηχανικά κοινωνικά πλέγματα.

     Η τάση φυγής, έμφυτο κομμάτι του κλασικού συνδρόμου «επιλογής της φυγής ή εμπλοκής σε μάχη»  (flight or fight syndrome) που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο ορίζεται ως ψυχοπαθολογική, ως προβληματική, όταν αποτελεί την «αποκλειστική στρατηγική» για αντιμετώπιση των απαιτήσεων της καθημερινής ζωής του ατόμου.

    Ψυχολογικές και κοινωνιολογικές έρευνες σε χώρες της Ευρώπης και Αμερικής απέδειξαν ότι τα υπερβολικά συνεσταλμένα, αποτραβηγμένα από τις παρέες και τα παιχνίδια παιδιά έχουν ζήσει και έχουν ανατραφεί σε οικογένειες όπου αδέξιοι, ίσως και ανεύθυνοι, γονείς ξεσπούσαν ανελέητα πάνω στα παιδιά τους κάθε φορά που οι ίδιοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες στις διαπροσωπικές, συζυγικές ή ευρύτερες ανθρώπινες σχέσεις τους.

    Μεγαλώνοντας στο σπίτι με συνεχές το συναίσθημα του φόβου, με τιμωρίες και κυκλοθυμική γονική συμπεριφορά το παιδί κλείνεται στον εαυτό του, "κλείνεται στο καβούκι του" όπως έλεγαν οι παλιοί και εσωτερικεύει την συμπεριφορά της απομόνωσης ως τον ενδεδειγμένο τρόπο επιβίωσής του. Συχνά μάλιστα αυτά είναι τα παιδιά που “το σκάνε” από το σπίτι τους και τα ψάχνουν απεγνωσμένα γονείς, συγγενείς και αστυνομικές αρχές…

    Φυσικά στην μετέπειτα ζωή αυτού του παιδιού κάθε έντονη διαπροσωπική σύγκρουση που θα την ακολουθεί και ψυχό-συναισθηματική ένταση θα το οδηγήσει αναπόφευκτα πια στην απομόνωση, στο κλείσιμο στον εαυτό του στην φυγή από την πραγματικότητα...

    Πέρα από την επώδυνη αλλά ψυχοπαθολογικά πιο πρόσφορη για διαχείριση μορφή φυγής από ανεπιθύμητα πρόσωπα και καταστάσεις υπάρχουν οι πιο έντονες μορφές όπως η δημιουργία της «αγοραφοβίας» (πρόκειται για τις περιπτώσεις όπου το άτομο αποφεύγει δρόμους, πλατείες, κινηματογράφους, λεωφορεία κλπ.) ή ακόμη και η καθολική φυγή από την πραγματικότητα που χαρακτηρίζει τα ψυχωτικά άτομα όπως η συμβολική φυγή που κάνει «στον κόσμο του πουθενά» ένα σχιζοφρενικό άτομο, ή η φυγή που κάνει από το δικό του κοινωνικό σύστημα ο ναρκομανής, ο αλκοολικός και, η τραγικά αμετάκλητη περίπτωση «φυγής» του αυτόχειρα...