Οι πρωτομηνιές της άνοιξης στην Ερμιόνη
Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως η
πρώτη μέρα και των τριών μηνών της άνοιξης (Μάρτιος, Απρίλιος, Μάιος) είναι
ξεχωριστή κάτι που δεν συμβαίνει με τους υπόλοιπους μήνες του χρόνου, με
εξαίρεση την Πρωτοχρονιά (πρώτη του Γενάρη). Μάλιστα η κάθε μια απ’ αυτές
Πρωτομαρτιά, Πρωταπριλιά και Πρωτομαγιά συνδέεται με ποικίλες δοξασίες,
δεισιδαιμονίες και προλήψεις, πρακτικές συνήθειες, ήθη και έθιμα που σε χρόνους
περασμένους ασκούσαν τεράστια επίδραση και καθόριζαν την καθημερινή ζωή των
ανθρώπων. Σήμερα, τα περισσότερα, αποτελούν επιφανειακές και επιτηδευμένες
μιμήσεις του παραδοσιακού λαϊκού πολιτισμού, που συνεχίζουν να ασκούν γοητεία
στη σύγχρονη κοινωνία.
Η Πρωτομαρτιά (1η Μαρτίου)
Παλιότερα ο Μάρτης ήταν ο πρώτος μήνας του
χρόνου και η πρωτομηνιά του ήταν και πρωτοχρονιά. Ακόμη, ήταν ο μήνας που
ευνοούσε και βοηθούσε στη βλάστηση λόγω των ανέμων του. Την αστάθεια που
παρουσιάζει ο καιρός τον Μάρτη η λαϊκή σοφία την αποδίδει με τη γνωστή
παροιμία: «Μάρτης είναι, χάδια κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει», αλλά και με
μία ιδιαίτερη ιστορία που αλιεύσαμε σε κάποια παλιά εφημερίδα.
Σύμφωνα, λοιπόν, με την παράδοση ο Μάρτης
έχει δύο γυναίκες μια πολύ όμορφη και φτωχή και μια πολύ άσχημη και πλούσια.
Όταν γυρίζει και κοιτάζει την άσχημη κατσουφιάζει και κλαψουρίζει, γι’ αυτό ο
καιρός χαλάει. Όταν γυρίζει και κοιτάζει την όμορφη χαίρεται και γελάει, γι’
αυτό ο καιρός καλοσυνεύει.
Πολλά είναι τα έθιμα της Πρωτομαρτιάς
στους διάφορους τόπους της Ελλάδας. Θα αναφέρω δύο απ’ αυτά γνωστά σε όλη την
Ελλάδα που τα τηρούσαμε και στην Ερμιόνη με κάποιες παραλλαγές. Τα αντιγράφω
από τις σημειώσεις της μητέρας μου.
Ø Τα
χελιδονίσματα
Έθιμο που έχει τις ρίζες του στην Ελληνική
αρχαιότητα. Τα παιδιά φτιάχνουν ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδόνας, συχνά αρθρωτή,
για να έχει κίνηση στο σώμα και τα φτερά της. Την περιφέρουν από σπίτι σε σπίτι
τραγουδώντας ζωηρά και σε «τροχαϊκό μέτρο»:
Ήρθε |ήρθε |χελιδόνα,
ήρθε|πάλι|μελιδόνα
κάθι|σε και |λάλησε
και
γλυ|κα κε|λάδησε
ενώ οι νοικοκυραίοι γεμίζουν με αβγά το
καλάθι που κρατούν.
Ø Το μάρσι
Έτσι ονομάζει ο δάσκαλος Μιχαήλ
Παπαβασιλείου τον «μάρτη», το βραχιόλι και το δαχτυλίδι που φτιάχνουν οι
μητέρες, για τα κορίτσια τους κυρίως, «μην τα μαυρίσει και τα κάψει ο ήλιος». Η
μητέρα μου, σημειώνει, πως έστριβαν δυο χοντρές κλωστές από αυτές που ύφαιναν
στους αργαλειούς, μία άσπρη και μία κόκκινη και έφτιαχναν ένα βραχιόλι που το
περνούσαν στον καρπό κι ένα δαχτυλίδι στο δάχτυλο. Αφού έδεναν προσεκτικά τις
κλωστές πρωί - πρωί τα κορίτσια καθρεφτίζονταν στο πιθάρι με το λάδι. Ήσυχες
πια με τη σκέψη πως ο ήλιος δε θα τις μαυρίσει και θα διατηρούνταν άσπρες,
όμορφες και αφράτες ξεκινούσαν τη μέρα τους!
Το μάρσι (μάρτη) τον φορούσαν και πολλά
αγόρια ακόμα και μεγάλοι, έτσι για το καλό, μέχρι τη νύχτα της Λαμπρής, οπότε
και το έκαιγαν με το φως της Ανάστασης.
Η Πρωταπριλιά (1η Απριλίου)
Ο Απρίλιος είναι ο δεύτερος μήνας της
άνοιξης που κυριαρχεί η ανθοφορία, το εποχικό άνοιγμα και σ’ αυτό οφείλει το
όνομά του (από το λατινικό ρήμα aperio: ανοίγω). Η πρωτομηνιά του έχει
συνδεθεί με την ψευδολογία, ένα είδος μαγικής πάλης για την επικράτηση του
καλού. Τούτη η μέρα συνδέεται με πολλές δεισιδαιμονίες. Μελετώντας τα σχετικά
εντύπωση μου έκανε πως σε ορισμένα μέρη, άμα βρέξει την πρωταπριλιά, «πιάνουν»
τη βροχή σε ένα μπουκάλι για γιατρικό, στην περίπτωση που αρρωστήσουν από
θέρμη!
Η μητέρα μου στις σημειώσεις της
καταγράφει τα αθώα παιδικά ψέματα που κυκλοφορούσαν στο σχολείο με πρώτο και
καλύτερο:
- Πήγαινε, σε θέλει η κυρία! έλεγε με το
ανάλογο σοβαρό ύφος το ένα, ενώ τα υπόλοιπα κρατούσαν την αναπνοή τους μη
σκάσουν στα γέλια.
- Τι άραγε να με θέλει; σκεφτόταν το άλλο
σαστισμένο και έτρεχε να τη συναντήσει.
Τούτο το έθιμο δεν φαίνεται να έχει τις
ρίζες του στην Ελλάδα. Οι πρώτες του καταγραφές στην Αθήνα και γενικότερα στη
χώρα πηγαίνουν αιώνες πίσω. Ήδη τον καιρό της Τουρκοκρατίας καταγράφονται οι
πρώτες πρωταπριλιάτικες φάρσες. Σίγουρα η μεγαλύτερη διάδοση του εθίμου στην
Ελλάδα έγινε αμέσως μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό με τη συμμετοχή
των εφημερίδων της εποχής και του κόσμου. Τα τελευταία χρόνια ο Τύπος, η
τηλεόραση και τα ραδιόφωνα με τις μόνιμες πλάκες τους μας έχουν κάνει
«καχύποπτους», αλλά και πάλι δεν είναι λίγες οι φορές που ο κόσμος την
«παθαίνει», όπως παρατηρεί σε σχετικό άρθρο ο Κωνσταντίνος Μπορδόκας.
Τέλος, να σημειώσουμε πως ο Απρίλης έχει
τραγουδηθεί από τα δημοτικά μας τραγούδια και τη λυρική ποίηση, ενώ έχει
εμπνεύσει τους ποιητές μας, ιδιαίτερα τον Διονύσιο Σολωμό που βλέποντάς τον
τραγικά ωραίο στις ώρες της Επανάστασης του 21, γράφει: «Έστησε ο
Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη/ κι η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της
ώρα!».
Η Πρωτομαγιά (1η Μαΐου)
Τον τρίτο μήνα της άνοιξης, τον
Μάιο, «Τον γιο του ήλιου και της τριανταφυλλιάς» βλέπει κανείς
κυρίως τα λαχανικά και τα σιτηρά να μεγαλώνουν όλο και περισσότερο και σ΄ αυτό
οφείλει το όνομά του.
«Η πρωτομαγιά των Ελληνικών λαϊκών
παραδόσεων, όπως γιορτάζεται από τα παλιά ως τα νεότερα χρόνια, είναι ένα κράμα
στοιχείων και επιδράσεων από τα ανθεστήρια των αρχαίων Ελλήνων που μέσα από τα
χρόνια τα Ρωμαϊκά και τα Βυζαντινά έφτασε ως τις μέρες μας».
Το 1884 για πρώτη φορά η 1η του
Μάη ορίστηκε ως εργατική γιορτή και είναι αργία. Έτσι κάτω από τον τόνο και την
προτροπή του γνωστού τραγουδιού: «Ο Μάιος μας έφτασε εμπρός βήμα ταχύ,
να τον προϋπαντήσουμε παιδιά στην εξοχή», μικροί-μεγάλοι βγαίνουν στην
ύπαιθρο να «πιάσουν» τον Μάη. Εκεί στην εξοχή πλέκουν τα μαγιάτικα στεφάνια με
τα πολύχρωμα του αγρού λουλούδια και σύμφωνα με το έθιμο που έφτασε μέχρι τις
ημέρες μας τα κρεμούν στην πόρτα ως στολίδι αλλά και αποτρεπτικό κακών για την
οικογένεια. Εκεί έμεναν κρεμασμένα μέχρι τις 23 Ιουνίου το βράδυ, παραμονή του
Άη Γιάννη, οπότε τα έκαιγαν στις φωτιές λέγοντας την ευχή «και του χρόνου να
’μαστε καλά και να ξαναεορτάσουμε όλοι μαζί».
Τα παιδιά έξω στη φύση έβρισκαν την
ευκαιρία να εκδηλώσουν τη χαρά που γεννιόταν μέσα τους από τη βλάστηση και την
ανθοφορία και να επινοήσουν πρωτότυπα παιχνίδια. Έφτιαχναν αυτοσχέδιες
σφυρίχτρες από τους βλαστούς της βρώμης, σαΐτες από τ’ αγριοστάχυα, έπαιζαν «τη
νύφη και το γαμπρό» ή και το «παντρεμένη - ανύπαντρη» με τα μπουμπούκια της
παπαρούνας και του ήλιου. Άλλα μάζευαν τη «μαστίχα του βουνού» από τα
μαστιχάγκαθα και τη μασούσαν ασταμάτητα, τόσο που τα σαγόνια τους πονούσαν.
Τον Μάη οι άνθρωποι αποφεύγουν να τελέσουν
γάμους, γιατί, καθώς έλεγαν οι παλιοί, τότε παντρεύονται μόνο οι γάιδαροι!
Στην ερώτηση
- Τον πιάσατε καλέ τον Μάη; Ορισμένοι
απαντούσαν πονηρά
- Ναι, πιάσαμε και το μαγιόξυλο…
Το μαγιόξυλο, όμως, είναι κλαδί ανθισμένου
δέντρου, συνήθως «φιορνταμόρε», που στη Ζάκυνθο το κρεμούν οι μαγαζάτορες έξω
από τα μαγαζιά τους.
Η λαμπριάτικη
μαγιοκουλούρα
Λίγο πολύ οι συνήθειες που περιγράψαμε
είναι γνωστές με διάφορες παραλλαγές σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και φυσικά στην
Ερμιόνη. Το αποκλειστικά ερμιονίτικο έθιμο είναι τα μουσκεμένα στο κρασί
ξεροκόμματα, που είχαν περισσέψει από το βραδινό τραπέζι της Ανάστασης
φυλαγμένα μέσα στο πανέρι και κρεμασμένα απ’ το ταβάνι για να μη μουχλιάσουν.
Κάποιοι, για να τηρείται το έθιμο μαζί με τις λαμπροκουλούρες έφτιαχναν
ξεχωριστή μαγιοκουλούρα. Ήταν μάλιστα η πρώτη δουλειά της μάνας, αν δεν ζούσε η
γιαγιά, να φάει όλη η οικογένεια το πρωινό της Πρωτομαγιάς εκείνο το
πεντανόστιμο, μουσκεμένο στο κρασί ψωμί! Τα σχολικά τραγούδια για το Μάη και
την Πρωτομαγιά είναι πολλά. Φαίνεται μάλιστα πως κάνουν τόσο μεγάλη εντύπωση
που και ακόμα στα βαθιά γεράματα οι άνθρωποι τα θυμούνται.
Περισσότερα για την Πρωτομαγιά μπορείτε να
διαβάσετε στο σχετικό άρθρο «Θυμάμαι την πρώτη του Μάη…», αναρτημένο στα τοπικά
ιστολόγια.
