Χριστούγεννα με τον «κυρ» Αλέξανδρο στον ναό της Γεννήσεως του Χριστού στο κάστρο1

του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη

Με αφορμή τη γιορτή των Χριστουγέννων ακολουθεί άρθρο βασισμένο στο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη² «Στο Χριστό, στο Κάστρο», που συμπεριλαμβάνεται στην έρευνά μου «Η ψαλτική τέχνη στην Ελληνική Λογοτεχνία». Το διήγημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Εστία, το 1892 και εμπεριέχει τα σπουδαιότερα μηνύματα της Μεγάλης Εορτής καθώς και τις λαμπρές εικόνες της ακολουθίας της.

Περιγράφοντας, λοιπόν την έναρξη της ακολουθίας του Όρθρου των Χριστουγέννων ο συγγραφέας παρατηρεί ότι ο κυρ-Αλεξανδρής, ο ψάλτης με την ένρινη και μονότονη απαγγελία, που προερχόταν από τον αμίμητο εκείνο τύπο των ψαλτών που δυστυχώς σήμερα έχει εκλείψει, αν και καμιά ημιπερίοδο «κώλον» ³ των ύμνων δεν έλεγε σωστά, ούτε από μουσική ούτε από γραμματική άποψη, γιατί ήταν εντελώς αγράμματος, εν τούτοις έψελνε με πίστη, ευλάβεια και συναίσθημα.⁴ Αλλά όταν ο παπα-Φραγκούλης, ο ιερέας που λειτουργούσε, βγήκε από το ιερό, πήρε θέση στο αναλόγιο⁵ και άρχισε να ψάλλει το πρώτο κάθισμα της εορτής: «Δεύτε ίδωμεν πιστοί που εγεννήθη ο Χριστός», οι μορφές των Αγίων που ήσαν αγιογραφημένες στους τοίχους του ναΐσκου …φωτίστηκαν. «Ακολουθήσωμεν λοιπόν ένθα οδεύει ο αστήρ», συνέχισε παραστατικά ο παπα-Φραγκούλης. Τότε ο φιλακόλουθος γέροντας ψάλτης, ο κυρ-Αλεξανδρής, ενθουσιάστηκε τόσο πολύ, που πήρε στα χέρια του «την υψηλήν καλάμην και έσειε τον πολυέλαιον με τας λαμπάδας όλας ανημμένας!».

«Άγγελοι υμνούσιν ακαταπαύστως εκεί» συνέχισε με βροντερή φωνή το τροπάριο ο παπα-Φραγκούλης. «Δόξα εν υψίστοις λέγοντες τω σήμερον εν σπηλαίω τεχθέντι (γι’ Αυτόν που γεννήθηκε σήμερα στη σπηλιά) και οι άγγελοι οι ζωγραφιστοί, οι περικυκλούντες τον Παντακράτορα άνω εις τον θόλον, έτειναν το ους, ανανγωρίσαντες οικείον αυτοίς τον ύμνον». Εκείνη την ώρα φάνηκε πως ο ναΐσκος σείσθηκε από τη δυνατή ψαλμωδία! Ο ιερέας ολοκλήρωσε ψάλλοντας τον ύμνο: «Εκ της Παρθένου και Θεοτόκου εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας». ⁶

Στον παραπάνω ύμνο ο Άγιος των ελληνικών γραμμάτων, με γλώσσα που μοιάζει με Θεία Λειτουργία, υπογραμμίζει τα παράλληλα εκφραστικά σχήματα, όπου συνυπάρχουν η υμνογραφία, η ψαλμωδία, η αγιογραφία «που μεταβάλλουν το παρελθόν σε αιώνιο παρόν μέσα στο οποίο τελεσιουργούνται τα γεγονότα».

Οι ιεροί υμνογράφοι της μεγάλης, δεσποτικής εορτής αντλούν το περιεχόμενο όλων των τροπαρίων από την ιστορία της Γέννησης του Χριστού, όπως περιγράφεται στην Καινή Διαθήκη (ιστορικά) αλλά και από τα δόγματα της πίστης και τα μυστήρια της Θρησκείας μας (δογματικά).

Εμφορούμενοι δε από Θείο Πνεύμα μεταδίδουν το αίσθημα της χαράς στις καρδιές των πιστών αλλά και την ευγνωμοσύνη, τον σεβασμό και τη συγκίνηση προς τον Σωτήρα του κόσμου.

Τα κείμενα των ύμνων όσο δυσκολοερμήνευτα κι αν είναι, γίνονται αντιληπτά και κατανοούνται από όλους ανεξάρτητα από τις γραμματικές τους γνώσεις, γιατί είναι όντως «τερψικάρδια». Είναι δε έργα σπουδαίων ασματογράφων, όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός, ο Κοσμάς ο Μελωδός, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, η Κασσιανή η μοναχή και άλλοι. ⁷

Χρόνια πολλά!

1.     Επέλεξα το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Στο Χριστό στο Κάστρο», γιατί είναι εκείνο όπου κατεξοχήν υμνείται η Υμνογραφία και η Βυζαντινή ψαλτική παράδοση της μεγάλης γιορτής. Ο ναΐσκος της «Χριστού Γεννήσεως» ήταν η παλαιά Μητρόπολη του Κάστρου. Όταν όμως το Κάστρο ερημώθηκε οι εφημέριοι «της μικράς πολίχνης» για πολλά χρόνια από αμέλεια άφηναν τον ναό αλειτούργητο την ημέρα της γιορτής του.

2.     Ήταν και ο ίδιος κατανυκτικός ψάλτης, βαθύς γνώστης της Βυζαντινής Μουσικής, που τέτοιες μέρες στο νησί του τη Σκιάθο ή στον Άγιο Ελισαίο και σε άλλα ταπεινά εκκλησάκια της Αθήνας υμνούσε τον Κύριο.

3.     «Κώλον» είναι το τμήμα της περιόδου που περικλείεται ανάμεσα σε τελεία και άνω τελεία ή ανάμεσα σε δύο τελείες. Είναι, επίσης, τμήμα του μέτρου που αποτελείται από δύο ή περισσότερους πόδες.

4.   Ήταν ο ψάλτης που όταν ο παπα-Φραγκούλης τον ρώτησε τι θα πει στην καταβασία των Χριστουγέννων «ο ανυψώσας το κέρας ημών» (δηλ. Συ Κύριε που ανύψωσες τη δόξα και τη δύναμή μας), ποιος είναι αυτός ο ανυψώσας, ο κυρ-Αλεξανδρής του απάντησε:

- Να, ο ανηψιός σας είναι! καθώς δεν μπορούσε να καταλάβει διαφορετικά τη λέξη.

5.     Έτσι έκανε και ο αείμνηστος ιερέας του Ταξιάρχη παπα-Μιχάλης Νάκος, όταν έβγαινε από το ιερό και ανέβαινε στο αριστερό αναλόγιο για να ψάλλει τα καθίσματα των Χριστουγέννων και τους αίνους των Θεοφανίων αλλά και της Μεγάλης Εβδομάδος.

6.     Τα καθίσματα της εορτής είναι τρία: «Δεύτε ίδωμεν πιστοί», «Τι θαυμάζεις Μαριάμ;», «Ο αχώρητος παντί».

7.     Η Κασσιανή ή Κασία μοναχή, η υμνογράφος είναι το ίδιο πρόσωπο που έγραψε το μεγάλο ιδιόμελο του όρθρου της Μεγάλης Τετάρτης (Τροπάριο Κασσιανής).