Christos
Yiannaras | 27 Feb 2022
Έχουμε αφήσει πίσω μας την επετειακή
χρονιά 2021 – συμπληρωμένα διακόσια χρόνια από την επανάσταση των Ελλήνων για
την απελευθέρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό. Το πέρας του εθιμοτυπικού
εορτασμού επιτρέπει νηφάλιες, κατά το δυνατό, εκτιμήσεις, απροκατάληπτο
προβληματισμό.
Προηγήθηκαν, σε ανύποπτο χρόνο, δυο
έμμεσες, διακριτικές αμφισβητήσεις της αποτελεσματικότητας του
εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, δύσπεπτες, κυρίως για κρατικοδίαιτα στομάχια:
Πρώτος τόλμησε ο πολύπαθος Μακρυγιάννης ένα οδυνηρό, οδυνηρότατο ερώτημα: «Αν
μας έλεγε κανένας αυτήνη τη λευτεριά οπού θα γευόμαστε, θα περικαλούσαμε τον
Θεό να μας αφήσει εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι
άνθρωποι τι θα πει πατρίδα, τι θα ειπεί θρησκεία, τι θα ειπεί φιλοτιμία, αρετή,
τιμιότη». Δεύτερη, η ανυπόκριτη έκρηξη του Παπαδιαμάντη: «Α! αι εκλογαί, η μόνη
επί εβδομήκοντα έτη ασχολία μας, αφ’ ότου ηλευθερώθημεν, αφ’ ότου δηλαδή
μεταλλάξαμεν τυράννους, τους οποίους διά των εκλογών φανταζόμεθα ότι
αντικαθιστώμεν τάχα συχνότερον».
Δεν είναι εύκολη η κρίση για τον
ρεαλισμό τόσο του διλήμματος του Μακρυγιάννη όσο και της απογοήτευσης του
Παπαδιαμάντη. Θα ήθελα μόνο να καταθέσω την εκτίμησή μου (και δεν είναι πρώτη
φορά) για το βιβλίο που πιστεύω ότι συγκεφαλαιώνει και τεκμηριώνει
εμπεριστατωμένα τον «καημό της Ρωμιοσύνης» – την αποτυχία του Ελληνισμού, εδώ
και δύο αιώνες, να ξαναβρεί την πολιτισμική του ταυτότητα, επομένως και την
ιστορική του δυναμική.
Μιλάω για το μελέτημα της, πρόωρα
χαμένης, Έλλης Σκοπετέα: Το «πρότυπο βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα (Αθήνα 1988),
το γονιμότερο και ωριμότερο μελέτημα που γνωρίζω για τη Νεότερη Ελληνική
Ιστορία. Το μελέτημα οριοθετείται χρονολογικά στην περίοδο 1830-1880. Είναι τα
χρόνια όπου φτάνει στο απόγειο η σύγχυση ταυτότητας του εξεγερμένου, για την
ελευθερία του και τον αυτοκαθορισμό του, Ελληνισμού.
Η σύγχυση μπορεί να καταδειχθεί μόνο
με πολλή απλοποίηση, εγκαταλείποντας τη φιλοδοξία των «αποδείξεων» και
επιλέγοντας τις «ενδείξεις». Τι σήμαινε «ελευθερία» για τους εξεγερμένους
Έλληνες; Να ξαναπάρουν στα χέρια τους τη διαχείριση της ζωής τους, «να πάρουνε
την Πόλη και την Αγια-Σοφιά» – στη θέση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να
ξαναστηθεί η «Ρωμιοσύνη», η ολοκληρωτικά εξελληνισμένη κάποτε Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία.
Η επανάσταση είχε για στόχο ό,τι
ακριβώς για τους λαούς της υπόλοιπης Ευρώπης φάνταζε μισητός εφιάλτης. Η άλλοτε
ρωμαϊκή Δυτική Ευρώπη, με τη «μεγάλη μετανάστευση των λαών», από τον 4ο μ.Χ.
αιώνα και μετά, είχε κατακλυσθεί από βαρβαρικά φύλα (Ούννων, Λομβαρδών,
Φράγκων, Γότθων, Αλαμαννών, Αβάρων) «εκχριστιανισμένα», μετασκευάζοντος το
εκκλησιαστικό γεγονός σε ατομοκεντρική θρησκεία παιδαριώδους μεταφυσικής.
Παράλληλα, η μετα-ρωμαϊκή Δύση
διεκδικούσε την αποκλειστικότητα διαχείρισης της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς,
αφού οι Έλληνες είχαν «εκβαρβαρωθεί», κάτω από τον ζυγό και πρωτογονισμό των
Τούρκων. Το όραμα αναβίωσης της αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης –
Κωνσταντινούπολης, εφιάλτης των Δυτικών ξορκισμένος με τη στανική μετονομασία
του σε «Βυζάντιο», συμβιβάστηκε με τη μετάπλαση της άλλοτε ελληνικής ρωμιοσύνης
σε «εθνικό κρατίδιο», απόλυτα εξαρτημένο και ασφυκτικά ελεγχόμενο από
«προστάτιδες Δυνάμεις» – με κωμική πιστότητα απομίμησης θεσμών και λειτουργιών
των εθνών-κρατών της Δύσης.
Η βεβαιότητα του Παπαδιαμάντη ότι με
την απελευθέρωση από τους Τούρκους απλώς «μεταλλάξαμεν τυράννους» συνοψίζει την
ιστορική τραγωδία του Ελληνισμού, που ήταν και παραμένει ανεπίγνωστη.
Αρνούμαστε, διακόσια χρόνια τώρα, να δούμε – συνειδητοποιήσουμε – παραδεχθούμε
ότι Ελληνισμός χωρίς «πόλιν», δηλαδή χωρίς αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα, δεν
μπορεί να υπάρξει. Αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα συνεπάγεται ριζική αλλαγή του
σχολείου, την κοινωνία των σχέσεων ως αυταξία αυτοδιοίκησης, το καφενείο χωρίς
τηλεόραση και μόνο ως «αγορά», την Εκκλησία σύναξη Γιορτής χωρίς παιδιαρίσματα
ηθικολογίας. Πανεπιστήμια με συνεπή καταξίωση της σπουδής και όχι την
ωφελιμοθηρία των «τυπικών προσόντων», την Οικονομία συνάρτηση της
δημιουργικότητας σε όλα τα επίπεδα, της θεσμοποιημένης αξιοκρατίας και της
έμπνευσης.
Ύστερα από διακόσια χρόνια
υποτιθέμενης κρατικής ανεξαρτησίας, η ελλαδική κοινωνία είναι ολοφάνερα
παγιδευμένη στη μέγκενη ολοκληρωτικής οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης από
τη Δύση (συνθήκες προτεκτοράτου), με ταυτόχρονη και εφιαλτική τη συνεχή απειλή
των συνόρων της από την Τουρκία με τις επευλογίες του ΝΑΤΟ.
Σαράντα και οχτώ ολόκληρα χρόνια από
τη μεταδικτατορική μεταπολίτευση, τα θεσμικά-λειτουργικά πλαίσια Παιδείας,
Πληροφόρησης, Θρησκευμάτων μεθοδεύουν, «ανεπαισθήτως» ή και απροκάλυπτα, μιαν
«άλλη» κοινωνική πραγματικότητα στην Ελλάδα. Υπερβολή, υπόνοια, καχυποψία;
Πάντως η πρόκληση κραυγαλέα.
