Άρθρο με αφορμή την επέτειο για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση!
-----------------------------------------------------------------------------------
Η έννοια των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Γράφει ο Γιάννης Μαριέτας
Η ιστορία της σχέσης εξουσίας και
εξουσιαζομένων διαμορφώνεται και μετασχηματίζεται ανάλογα με την αντίστοιχη
εξέλιξη των πολιτευμάτων. Από το θεσμό της δουλείας στην αρχαιότητα ως τις
σύγχρονες μορφές της πολυκομματικής ή και συμμετοχικής μορφής δημοκρατίας, η
νομική θέση του μέλους της κοινωνίας έναντι της κρατικής εξουσίας έχει
μεταβληθεί ριζικά. Η ιστορική αυτή διαδικασία συνεχίζεται και δεν ολοκληρώνεται
ποτέ, γιατί παρακολουθεί την αέναη εξέλιξη της σχέσης κράτους και κοινωνίας.
Μέσα στην αέναη αυτή εξέλιξη της σχέσης
εξουσίας και εξουσιαζομένων προβάλλει η αξίωση του ανθρώπου, του πολίτη ή των
κοινωνικών ομάδων για σεβασμό της ανθρώπινης υπόστασής τους, της ελευθερίας
τους, της συμμετοχής τους στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι και της ίσης
μεταχείρισής τους. Το περιεχόμενο αυτών των αξιώσεων και η έκταση της
αναγνώρισής τους ανανεώνεται μέσα στην ιστορική εξέλιξη των πολιτειών και της
διεθνούς έννομης τάξης. Την εξέλιξη αυτή, καθρέπτισμα του ιστορικά
μεταβαλλόμενου συσχετισμού των κοινωνικών δυνάμεων, παρακολουθεί αλλά και
τροφοδοτεί μια αντίστοιχη φιλοσοφική και ιδεολογική αντιπαράθεση για την έννοια
και το περιεχόμενο της ανθρώπινης ελευθερίας.
Από τότε που στην ηπειρωτική Ευρώπη η
λειτουργία της πολιτείας υπάγεται σε συνταγματικούς κανόνες και κατά κύριο λόγο
μετά τη γαλλική επανάσταση του 1789, η κατοχύρωση του ανθρώπου, του πολίτη, και
αργότερα των κοινωνικών ομάδων γίνεται σταθερό στοιχείο των ευρωπαϊκών
Συνταγμάτων.
Η εξέλιξη της έννοιας των θεμελιωδών
δικαιωμάτων πέρασε πάντως και μέσα από την αντίληψη ότι αποτελούν όχι
πραγματικούς κανόνες δικαίου, αλλά κατευθυντήριες και προγραμματικές διατάξεις.
Αυτό συνέβη κυρίως με ορισμένες ευρύτατου κοινωνικού περιεχομένου διατάξεις του
γερμανικού Συντάγματος του 1919. Αντίθετα σήμερα τα θεμελιώδη δικαιώματα θεωρούνται,
κανόνες δικαίου που περιέχουν δεσμευτική επιταγή προς τον κοινό νομοθέτη.
Μπορούμε να πούμε πως το Σύνταγμα
συστηματοποιεί τις σχέσεις εξουσίας και κοινωνίας.
Τα θεμελιώδη δικαιώματα όπως τα
αναγνωρίζει και τα θεσπίζει η έννομη τάξη και κατά κύριο λόγο το Σύνταγμα, δεν
είναι μόνο διακηρύξεις αρχών. Πέρα από τον ιδεολογικό και διακηρυκτικό τους
χαρακτήρα αποτελούν νομικούς κανόνες που δημιουργούν δικαιώματα και αντίστοιχες
υποχρεώσεις.
Ο όρος δικαίωμα έχει, όπως είναι γνωστό,
τις ρίζες του στο ιδιωτικό δίκαιο. Αποτελεί τον νομικό θεσμό, με τον οποίο το
δίκαιο συστηματοποίησε την ιδιωτική σχέση των μελών της κοινωνίας μεταξύ τους.
Δικαίωμα είναι η εξουσία που παρέχει το σύστημα του δικαίου σε πρόσωπο ή
κατηγορία προσώπων ή σε ένωση προσώπων για την ικανοποίηση ενός συμφέροντος,
στο οποίο έτσι δίνει νομική υπόσταση. Το δημόσιο δίκαιο, ιδιαίτερα το
Συνταγματικό δίκαιο, άργησε πολύ να δεχτεί την έννοια του δικαιώματος,
θεωρώντας πως είναι ασυμβίβαστη με τη λογική των σχέσεων δημοσίου δικαίου. Αλλά
και το ιδιωτικό δίκαιο διεκδικούσε ταυτόχρονα για χρόνια την αποκλειστικότητα
του δικαιώματος.
Η μετάβαση στο δημοκρατικό πολίτευμα και
κυρίως η μετάβαση από την Φιλελεύθερη Δημοκρατία σε άλλες ιστορικά κρισιμότερες
δημοκρατικές μορφές με θεσμικά κατοχυρωμένη λαϊκή συμμετοχή συνδέετε με μία
άλλη σχέση κράτους και κοινωνίας. Στη μεταφιλελεύθερη Δημοκρατία κράτος και
κοινωνία παύουν να είναι πολιτειακά ετερογενείς και γίνονται λειτουργίες και
πεδία ανάπτυξης του ενός και ενιαίου χώρου της πολιτείας. Στο πλαίσιο μιας
τέτοιας σχέσης κράτους και κοινωνίας είναι αναγκαίος ο εξοπλισμός του ανθρώπου,
του πολίτη ή της κοινωνικής ομάδας με νομικές αξιώσεις, που διασφαλίζουν τη
δυνατότητά τους να μετέχουν ενεργητικά στις κοινωνικές και πολιτειακές
διαδικασίες. Έτσι , τα θεμελιώδη δικαιώματα παύουν να είναι μόνο πολιτικές
διακηρύξεις και εξελίσσονται σε νομικούς κανόνες. Η ουσία των θεμελιωδών
δικαιωμάτων έγκειται – όπως εύστοχα διατυπώνει ο Φ. Σπυρόπουλος – « στον
καθορισμό της σχέσης του ατόμου ή του συνόλου των ατόμων, δηλ. της κοινωνίας,
προς την κρατική εξουσία, κατά τρόπο τέτοιο, που οφείλει η εξουσία να
υποτάσσεται στον καθορισμό αυτόν. Η σχέση κράτους και ατόμου ή κράτους και
κοινωνίας είναι η βάση για την ανάπτυξη ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων και
συμφερόντων». Σύμφωνα με το Ελληνικό Σύνταγμα άρθρο 25 παρ 1 « Τα δικαιώματα
του ανθρώπου, ως ατόμου ή ως μέλους του κοινωνικού συνόλου, τελούν υπό την
εγγύηση του Κράτους όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την
ανεμπόδιστη άσκησή τους.»
Ζητήματα ορολογίας. >>>>>>