Ενδιαφέρουσα ιστορία της Μαρίκας Κανελλη – Τουτουτζή – που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 33 του περιοδικού -> «Στην Ερμιόνη άλλοτε και τώρα»

 

Παπά-Διαμαντής Φασιλής 

Μεταξύ θρύλου και πραγματικότητας

 

Ο Παπά-Διαμαντής γεννήθηκε το 1814 και ήταν γιός της Δέσποινας Εμ. Φασιλή που ήταν κόρη του Προεστού της Ύδρας Ιωάννη και της συζύγου του Θεοφανίας Οικονόμου (1750). Αδέλφια του ήταν η Σοφία Γεωργ. Κομμά, η Μάρω Ανδρ. Δέδε και η Σταματία Γεωργ. Σπετσιώτη. Με την Πρεσβυτέρα του Μαρίκα Παπαβασιλείου απέκτησαν πέντε παιδιά. Τη Μαρία, τη Βασιλική, την Ελένη, τον Βασίλειο και την Δέσποινα.

    Στα τελευταία χρόνια του Αγώνα ξεκίνησε σαν ναυτόπουλο και σταδιοδρόμησε ως

Καπετάνιος. Η Ερμιονίτισα γυναίκα του τον παρακαλούσε να αφήσει τη θάλασσα για να είναι κοντά στην οικογένειά του. Έτσι και έγινε. Ο Καπετάν Διαμαντής αφήνοντας τα ταξίδια του, ακολούθησε τη βαθύτερη κλήση του και ζήτησε να χειροτονηθεί Ιερέας. Υπηρέτησε στον Ι.Ν. των Ταξιαρχών από το 1871 έως το 1909.

    Η γιαγιά μου, Παρασκευή Χαρ. Σκούρτη, το γένος Κομμά, όταν ήμουν μικρή, μου μιλούσε για έναν Άγιο παππούλη που ήταν συγγενής της. Η γιαγιά της, Σοφία Γεωργ. Κομμά, ήταν αδελφή του Παπά-Διαμαντή. Μου διηγιόταν λοιπόν ότι ο Παπά-Διαμαντής έκανε εξορκισμούς και μικρό κοριτσάκι όταν ήταν, είδε πως εξόρκιζε την ασθενή – δαιμονισμένη Μπαμπ-Γκελίνα, δηλαδή την Μπάμπω (Θεία-Αγγελική). Τη στιγμή του εξορκισμού, περιγράφει ο αείμνηστος δάσκαλος Μιχαήλ Παπαβασιλείου στο βιβλίο του «Θρύλοι και Παραδόσεις της Ερμιόνης». Μας λέει: Η Μπαμπ-Γκελίνα ήταν μοναχή από την οικογένεια Τέση. Οι φήμες έλεγαν ότι έγινε μοναχή για να θεραπευθεί από τα δαιμόνια που είχε μέσα της. Όταν έφτανε σε σημείο έξαρσης της ασθένειάς της, άφριζε και εκφραζόταν άσχημα για τα Θεία. Τότε οι συγγενείς φώναζαν τον Παπά-Διαμαντή. Σέρνοντας την πήγαιναν στην εκκλησία. Ο Παπά-Διαμαντής έκανε με το μπαστούνι ένα νοητό κύκλο. «Εδώ μέσα θα μείνεις», της έλεγε, και εκείνη τον έβριζε χυδαία. «Με έφαγες Διαμαντή», του φώναζε. «Φύγε από μπροστά  μου και άλλο μη με τυραννάς». Ο Παππούλης διάβαζε τους εξορκισμούς και εκείνη σιγά-σιγά ηρεμούσε. Την ώρα που περνούσε με τα Άγια, η Μπαμπ-Γκελίνα έμοιαζε πια σαν «κιτρινισμένο κατάξερο φύλλο».

    Άκουγα από τη γιαγιά μου να λέει, ότι όταν η Μπαμπ-Γκελίνα «δαιμονιζόταν», η είδηση αυτή, από στόμα σε στόμα διαδιδόταν στην Ερμιόνη και τότε παιδιά και μεγάλοι έτρεχαν στην εκκλησία να δουν το θέαμα – θαύμα.

    Όταν ήμουν δεκαπέντε χρόνων συναντήθηκα με τη Ντόρα Προκοπίου, συνομήλική  μου και μακρινή συγγενή. Εκείνη μου μίλησε για τον προ-προπάππο μας Παπά-Διαμαντή Φασιλή. Είμαστε μου είπε, δύο αδελφών τρισέγγονες. Μας συνέδεσε μια στενή, αληθινή φιλία. Τα καλοκαίρια που συνήθως συναντιόμαστε, έφερνε μαζί της το σταυρό που τελούσε ο παππούλης τους αγιασμούς, κειμήλιο από τη γιαγιά της Λούλα Φασιλή – Προκοπίου, εγγονή του Παπά - Διαμαντή. Σε αυτό το σταυρό ορκιστήκαμε παντοτινή φιλία. Με την προστασία αυτού του σταυρού, περάσαμε πολλά καλοκαίρια με διάβασμα, συζητήσεις και ποδηλατάδες.

    Αργότερα ο αδελφός της Ντόρας, καθηγητής Ε.Μ.Π. Γεώργιος Προκοπίου μου έδωσε και άλλες πληροφορίες που ο ίδιος είχε ακούσει από τη γιαγιά του Λούλα Φασιλή. «Ως ιερέας δεν δέχτηκε ποτέ χρήματα για τα Μυστήρια που τελούσε. Μόλις έπαιρνε το μισθό του, που έφερνε ταχυδρόμος από την Ύδρα, τον μοίραζε στους φτωχούς. Εκείνη την ημέρα μαζεύονταν στη σειρά έξω από την εκκλησία και όλοι έπαιρναν κάτι. Στο σπίτι του επέστρεφε με πολύ λίγα χρήματα. Μια κρύα χειμωνιάτικη ημέρα επέστρεψε σπίτι του παγωμένος και χωρίς το παλτό του. Παπά μου! Αναφώνησε η πρεσβυτέρα, χωρίς το παλτό σου θα αρρωστήσεις. «Τελείωσαν τα χρήματά μου, της απάντησε, δεν είχα τι άλλο να δώσω και χάρισα σε ένα φουκαρά το 

παλτό μου». Όταν πέθανε το 1914, ο Δεσπότης Ύδρας διέταξε να τον περιμένουν για την κηδεία. Το καΐκι όμως άργησε να φτάσει στην Ερμιόνη και νύχτωσε. Ο Δεσπότης έδωσε εντολή να προχωρήσει η νεκρώσιμη ακολουθία. Έτσι ο Παπά- Διαμαντής κηδεύτηκε με λαμπάδες αναμμένες και φανάρια βράδυ, όπως «ο Επιτάφιος του Χριστού», είπε ο Δεσπότης στο λόγο του. Θεωρούσε τον εκλιπόντα ιερέα υπόδειγμα ιερέως και ανθρώπου και παρότρυνε τους ιερείς της Μητροπόλεως να του μοιάσουν στην Αγιοσύνη. Η ημέρα της ταφής του έμεινε αξέχαστη στην Ερμιόνη.

    Η Μπαμπ-Γκελίνα λυτρώθηκε από το μαρτύριο της με φυσικό θάνατο, έχοντας πάντα δίπλα της στα δύσκολα που περνούσε η ψυχή της, τις προσευχές του παππούλη Διαμαντή. Το γεγονός του εξορκισμού είχε πάρει έκταση στην περιοχή τόση, ώστε ένας γνωστός αγιογράφος Σπετσιώτης ιερέας, ο αείμνηστος  Παπά-Νικόλας Τραϊφόρος, αγιογράφησε εικόνα όπου η μοναχή Μπαμπ-Γκελίνα, βρίσκεται ανάμεσα στον Ταξιάρχη που την προστατεύει με την πύρινη ρομφαία του και το Σατανά που τη διεκδικεί. Την εικόνα έχουν σήμερα οι απόγονοι των συγγενών της.

    Πρόσφατα ο τρισέγγονος του παππούλη καθηγ. Γεώργιος Προκοπίου, δώρισε στο ΙΛΜΕ το πορτραίτο του Παπά-Διαμαντή φιλοτεχνημένο από τον παππού του Γιώργο Προκοπίου. Λίγο αργότερα το ΙΛΜΕ απόκτησε και το πορτραίτο της πρεσβυτέρας Μαρίκας Παπαβασιλείου, έργο και αυτό του Γιώργου Προκοπίου. Ο καθηγ. Γεώργιος Προκοπίου, είχε δώσει πληροφορίες για τον άγιο ιερέα και στο μακαριστό ιερέα πατέρα Ιωάννη Σαρρή ο οποίος στο βιβλίο του περί των «Ερμιονιτών Ιερέων», αναφέρει τη ζωή του Παπά-Διαμαντή.

    Ας έχουμε όλοι την ευχή του και την ευλογία του.    

Μαρίκα Κανέλλη - Τουτουντζή

Η Χορευτική Παράσταση της Χ.Ο.ΕΡ. ήταν ένα “Mάθημα”

Γράφει η Μαρίκα Κανέλλη - Τουτουντζή

Ναι, έτσι είδα την επιτυχημένη χορευτική παρουσίαση της Χ.Ο.ΕΡ. με το δάσκαλό της κ. Κωστή Σκούρτη. Μέσα από τους μονόλογους των χορευτών σε κάθε ενότητα, υπήρχε ένα μήνυμα. Όπως: το μήνυμα της αγάπης, της πίστης, της γενναιοδωρίας, της ενσυναίσθησης, της αυτογνωσίας και όχι μόνο. 

Και ύστερα ήρθαν οι υπέροχοι συμβολισμοί και τα σύμβολα. Σε ορισμένους χορούς που χορεύονται σαν σπείρα, συμβολίζεται η εμφάνισή μας στο γήινο κόσμο και η επιστροφή στην πηγή μας, δηλαδή στο Θεό (Ζωή – Θάνατος).

    Ο χορός του ζευγαριού, η δυάδα, συμβολίζει τον πρώτο σταθμό της δημιουργίας του ανθρώπου.

    Και τώρα τα σύμβολα: η ποδιά στη γυναικεία φορεσιά συμβολίζει την προστασία στα σημεία αναπαραγωγής. Η μαντίλα στο κεφάλι καλύπτει και προστατεύει τον αυχένα, από όπου πίστευαν ότι μπορεί να περάσει η κακή ενέργεια. Το λευκό μαντήλι χειρός, λειτουργεί σαν συνδετικός κρίκος μεταξύ του «πρωτοχορευτή» και του «βαστάζου» και σημαίνει ασφάλεια και σιγουριά. Σε γυναικείο χορό τώρα, το μαντίλι που κουνούν οι κοπέλες από πάνω προς τα κάτω και το αντίστροφο, με χέρια τρεμάμενα, είναι μία επίκληση προκειμένου να βρέξει.

    Εκτός λοιπόν από την ποικιλομορφία στην παραδοσιακή φορεσιά και την ομορφιά της όπως και την τέλεια απόδοση στο χορό, πήραμε και το μήνυμα του «εμείς» και όχι του «εγώ».

    Όλοι μαζί λοιπόν, μπορούμε να κάνουμε έναν κόσμο καλύτερο. Κωστή συγχαρητήρια και καλή συνέχεια.     

Η Κεντητική Τέχνη - > Από το απλό ανεβατό στο πολυτελές κοπανέλι

 

Γράφει η Μαρίκα Κανέλλη -Τουτουτζή  

Το κέντημα προέρχεται από το ρήμα κεντάω και το κληρονομημένο από την αρχαία ελληνική γλώσσα κεντώ, συνηρημένος τύπος του κεντέω (πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ρίζα kent). Το ρήμα κεντάω – ώ σημαίνει το πέρασμα με βελόνα χρωματιστών κλωστών σε ένα ύφασμα. Επίσης σημαίνει πιέζω με αιχμηρό αντικείμενο και μεταφορικά, προκαλώ οξύ πόνο σε ένα σημείο. Για αυτό λέμε «με κεντάει ένας πόνος σουβλερός». Σημαίνει και τσιμπώ «με κέντησε μια μέλισσα» λέμε.

    Η κεντητική τέχνη ξεκινάει από τους μυθικούς χρόνους, τότε που η βασιλοπούλα Αράχνη υπερηφανεύτηκε ότι υφαίνει καλύτερα από τη Θεά Αθηνά –Εργάνη. Η θεά θύμωσε και τη μεταμόρφωσε στο ζωύφιο αράχνη που υφαίνει τον ιστό της και κρέμεται κρεμασμένη και ταπεινωμένη από αυτόν. Υφάντρα και τεχνίτρα υπήρξε και η βασίλισσα Πηνελόπη της Ιθάκης που ύφαινε το πέπλο της περιμένοντας τον Οδυσσέα. Από εκεί και ύστερα οι γυναίκες πάντοτε κεντούσαν και μάλιστα αριστουργήματα, άλλοτε σαν απασχόληση και άλλοτε για λόγους βιοποριστικούς. Το κέντημα είναι δώρο στην ψυχή της κεντήστρας. Γεννάει συναισθήματα θαυμασμού και ευχαρίστησης. Αφυπνίζει τη φαντασία και είναι εργασιοθεραπεία, καλλιτεχνία, μεράκι, δημιουργία, συνεργασία κ. α. Τα είδη κεντήματος είναι αρκετά: σταυροβελονιά, βυζαντινή, ψευτοβυζαντινή, λασέ, φυλτιρέ, μιλάν, πουάν ντ’ όμπρ, κοφτό, πλακέ, ελεύθερη αττικής (ρίζα), ριχτό, ανεβατό, ροκοκό, ρισελιέ, λευκαδίτικο, λαυκαρίτικο (Κύπρος), αργαλιός, κομπελέν, κορδόνι κ.α. Τα κεντήματα έπαιρναν το όνομά τους άλλοτε από τον τόπο και άλλοτε από τον τρόπο κεντήματος.

    Τα μικρά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν για κέντημα ήσαν: βελόνες σε διάφορα μεγέθη, βελονάκι, σαΐτες, καρφίτσες, κουσούνι (μαξιλαράκι).

     Η πιο εξευγενισμένη μορφή κεντήματος είναι η δαντέλα. Η παράδοση λέει ότι η πρώτη δαντέλα είναι το δίχτυ του ψαρά. Οι δαντέλες διακρίνονται σε γκιπούρ, σκρουντζ, σαντιγύ, ατραντέ, κορδονέ, μποπέν και κοπανέλι. Το τελευταίο έχει εξέχουσα θέση στην οικογένεια της δαντέλας. Είναι το δυσκολότερο  κέντημα στην εκτέλεσή του και το ακριβότερο σε τιμή. Το εργαλείο στο οποίο πλέκεται λέγεται κουσούνι και είναι ένα μικρό μαξιλάρι που επάνω του δουλεύει η κεντήστρα εναλλασσόμενα νήματα που καταλήγουν σε ξυλάκια τα οποία διαπλέκονται  μαζί με τις κλωστές. Από τον ήχο που βγάζουν τα ξυλάκια πήρε το όνομα το συγκεκριμένο κέντημα. Το σύστημα πλεξίματος μου θυμίζει τις αρχαίες αχνύθες που ήσαν υφαντικά βάρη σε κάθετο αργαλειό και με το βάρος τους κρατούσαν τεντωμένες τις κλωστές του όρθιου αργαλειού. Για το κοπανέλι ή αλλιώς δαντέλα Βρυξελών μαρτυρίες δείχνουν προέλευση ελληνική. Αναφέρεται το συγκεκριμένο κέντημα στον Όμηρο και στον Πλάτωνα. Στο δε αρχαιολογικό μουσείο Αθηνών υπάρχει έκθεμα (αγγείο 2383) με το συγκεκριμένο κέντημα. Για όλα τα είδη κεντήματος προκειμένου να διατηρηθούν οι τεχνικές τους, παραδίδονται μαθήματα σε σχολές και μουσεία. Συγκεκριμένα, εργαστήρι εκμάθησης της τεχνικής κοπανέλι πραγματοποιείται στο Εθνολογικό Μουσείο Θράκης, στο μουσείο Αγγελική Χατζημιχάλη στην Αθήνα και στον Πολιτιστικό Σύλλογο Αίγινας «ο Καποδίστριας».   

    Το 1884 η βασίλισσα Αμαλία είχε ιδρύσει τη Βασιλική Σχολή χειροτεχνίας στην Αθήνα με έκθεση και πώληση αιγινήτικου κοπανελιού και στη συνέχεια ιδρύθηκαν βασιλικές σχολές στην Αίγινα, στις Σπέτσες, Κόρινθο, Κεφαλονιά, Γαλαξίδι, Σαλαμίνα, Κορωπί και αλλού. Οι Αιγινήτικες δαντέλλες όμως ξεχωρίζουν για την τεχνική και την ποιότητα από αυτές των άλλων νησιών και πόλεων, όπως μας λέει η λαογράφος Αρετή Γαλάνη – Κουκούλη. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην Τσεχία το κοπανέλι διδάσκεται στο πανεπιστήμιο όπως μας λέει η λαογράφος Κεραμάρη.

    Η εμφάνιση της δαντέλλας κοπανέλι επισήμως τοποθετείται στα τέλη του 15^ου αιώνα στην Ευρώπη. Για τον τόπο καταγωγής της οι ειδικοί έχουν διχαστεί. Η Φλαμανδία (Βέλγιο) και η Ιταλία είναι η πρώτες χώρες που εμφανίστηκε και κοσμούσε τα πολυτελή ενδύματα της αρχοντικής τάξης. Ακολούθησε η Γαλλία τον 16^ο αιώνα και η Αγγλία το 17^ο και άρχισαν οι εξαγωγές του πολυτελούς αυτού προϊόντος σε όλη την Ευρώπη. Έτσι το κοπανέλι έγινε σύμβολο του απόλυτου πλούτου και μάλιστα ήταν το ακριβότερο τμήμα ολόκληρου του πολυτελούς ενδύματος. Τον ίδιο αιώνα το κοπανέλι έπαιρνε το όνομά του από την τόπο κατασκευής του, όπως  Punto di Napoli (Ιταλία), Venetziano σήμερα γνωστό ως γκιπούρ Βενετία, Chantilly (Βέλγιο).  

    Εξέχουσα θέση έχει και η ελληνική δαντέλα. Μαρτυρίες περιηγητών του 14^ου αιώνα έγραφαν ότι «τα ελληνικά κεντήματα είναι τόσο λεπτεπίλεπτα και τα σχέδια που πλέκουν με τα νήματα είναι τόσο ωραία, που δεν τα έχετε δει ποτέ». Τα δαντελένια «πουγκιά» της Κύπρου και της Κρήτης, τα «Χιώτικα μωσαϊκά» από διάφορα κομμάτια δαντέλας, ενωμένα, κ. α. είναι λίγα από τα έργα κεντητικής που ταξίδευαν στη Δύση. Ο Άγγλος πρόξενος στα τουρκοκρατούμενα Χανιά, Τόμας Σάντονιθ (1870 – 1885), πρώτος συνέλεξε ελληνικά κεντήματα και δαντέλλες και εν συνεχεία τα δώρισε στο Αγγλικό Μουσείο. Οι ελληνικές δαντέλλες ήταν τόσο περιζήτητες ώστε έμποροι και διπλωμάτες να τις συλλέγουν όπως τις ελληνικές αρχαιότητες. Η επιμελήτρια του «Μουσείου Βικτώρια και Άλμπερτ», Τατιάνα Ιωάννου - Γιανναρά μας λέει ότι «η ελληνική δαντέλλα διαδόθηκε στην Ιταλία ως ελληνική βελονιά με βασικό χαρακτηριστικό την ελευθερία στον τρόπο απόδοσης.

    Στην Ερμιόνη η κεντητική τέχνη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Καλλιτεχνικές φύσεις οι γυναίκες της Ερμιόνης έχουν να δείξουν εξαιρετικά έργα. Έμαθαν να κεντούν τις χρυσοκέντητες πιέτες από Υδραίες μαστόρισσες και μετά το 1922 διδάχτηκαν από τις γυναίκες των προσφύγων το κοπανέλι. Στο ενδιάμεσο διάστημα οι Ερμιονίτισες κεντούσαν σταυροβελονιά, βυζαντινή, φεστόνι. πλακέ, κοφτό, πουά ντ ομπρ, αζούρ, ατραντέ και άλλα είδη. 

Κουρτινάκια Ερμιόνης 

Ξεχώριζαν οι κεντήστρες Ειρήνη Καρεκλά – Λίτσα, Καλομοίρα Οικονόμου – Παπανδρέου, Ρήτη Μπινιάρη, Μαρία Γκολεμά, Μαρία Πέλλα, Μαρίνα Μπουκουβάλα – Γκολεμά, Κατίνα Κανέλλη, Θωμαϊτσα Γκάτσου, Μαρία Βασιλείου, Θεοδότη Οικονόμου, Καλομοίρα Νάκου, Ματίνα Σπετσιώτου, Γιαννούλα Φοίβα, και άλλες.         

    Στις ημέρες μας η κεντητική τέχνη έχει άξιες γυναίκες οι οποίες  συνεχίζουν την τέχνη και δημιουργούν αριστουργήματα. Τα Ερμιονίτικα κεντήματα του παρελθόντος φυλάσσονται ευλαβικά στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ερμιόνης (ΙΛΜΕ). Εκεί υπάρχουν όλες οι βελονιές.

    Η αγάπη μου για την παράδοση με τις λαϊκές φορεσιές το κέντημα και άλλα, είχαν σαν αποτέλεσμα να δημιουργήσω και εγώ τις μικρές προσωπικές μου συλλογές όπως τα ακόλουθα κεντήματα.

Μαρίκα Κανέλλη – Τουτουντζή 

Φεβρουάριος   2024