…«Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές του Αη Γιάννη αχ πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες, που’χουν πεθάνει!»…
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
24 Ιουνίου: «Το Γενέθλιον Ιωάννου του Προδρόμου και Βαπτιστού»
(Εκκλησιαστική λατρεία και παραδόσεις)
του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη
Εισαγωγή
Στο πλαίσιο της ενασχόλησής μου με την
εκκλησιαστική λατρεία και τις λαϊκές παραδόσεις της Ερμιόνης που τη συνοδεύουν,
ήθελα από καιρό να γράψω για τη γιορτή του Αϊ-Γιάννη του Κλήδονα και τις
σχετικές τελετουργίες. Πάντα, όμως, κάτι συνέβαινε και κάποιες άλλες ανάγκες
και δραστηριότητες έπαιρναν τη θέση της. Επιτέλους ήρθε η ώρα να αναφερθώ σ’
αυτή τη θρησκευτική γιορτή, που συνοδεύεται από ένα πλήθος ηθών και εθίμων με
ποικίλες παραλλαγές στον ελληνικό χώρο. Σε ό,τι αφορά την περιγραφή μου
στηρίχθηκα στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, στις σημειώσεις της μητέρας
μου, τις αφηγήσεις ορισμένων συντοπιτών και κυρίως σε προσωπικά βιώματα.
Το θρησκευτικό γεγονός και η
εκκλησιαστική λατρεία
Στις 24 Ιουνίου η εκκλησία μας γιορτάζει
τη Γέννηση του Ιωάννη του Προδρόμου «της στείρας το βλάστημα», όπως σοφά
αποκαλείται. Από τον Ευαγγελιστή Λουκά (Λουκά Λ-36, 57-68, 76-80)
πληροφορούμεθα ότι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ έξι μήνες πριν επισκεφθεί την Παναγία
για το χαρμόσυνο γεγονός, είχε αναγγείλει στον Ζαχαρία, ότι η «άγονη και στείρα»
γυναίκα του Ελισάβετ, αν και βρισκόταν σε προχωρημένη ηλικία, θα γεννούσε αγόρι
που θα το ονόμαζαν Ιωάννη. Έτσι μετά από πολλούς κόπους, δάκρυα και προσευχές
ικανοποιήθηκε η επιθυμία τους να αποκτήσουν παιδί.
Για τον λόγο αυτό έξι μήνες πριν από τον
Ευαγγελισμό, στις 23 Οκτωβρίου, εορτάζεται «η Σύλληψις του Τιμίου Προδρόμου»
και έξι μήνες πριν από τα Χριστούγεννα, στις 24 Ιουνίου, εορτάζεται η Γέννησή
Του.
Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι η
Εκκλησία μας εορτάζει τη γέννηση και την «είσοδό τους» στη ζωή μόνο τριών
προσώπων: Του Χριστού (25 Δεκεμβρίου), της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου) και του
Προδρόμου (24 Ιουνίου). Σε όλους τους άλλους Αγίους εορτάζεται, όπως είναι
γνωστό, η ημέρα της Κοίμησής τους.
Στον Δήμο Ερμιονίδας προς τιμή του
Προδρόμου υπάρχει ο ιστορικός και μεγαλοπρεπής μητροπολιτικός ναός στο Κρανίδι,
που πανηγυρίζει στις 29 Αυγούστου. Υπάρχουν ακόμη και τέσσερα μικρά εκκλησάκια,
το καθένα με τη δική του ξεχωριστή ομορφιά αλλά και τη δική του ιστορία. Ο
Αγιογιάννης στο Μπίστι (Ερμιόνη), ο Αϊ - Γιάννης στο Λαμπαγιαννά (Φούρνοι), ο
Αγιογιάννης της Σταϋλιας (Ηλιόκαστρο) και ο Άγιος Γιάννης ο Καρτέρης στο
Σαλάντι (Δίδυμα). Από τα τέσσερα ξωκλήσια εκείνο που είναι αφιερωμένο στο
«Γενέθλιον του Προδρόμου» και εορτάζει στις 24 Ιουνίου είναι ο Άγιος Γιάννης ο
Καρτέρης. Ονομάστηκε έτσι γιατί, καθώς λέγεται, ανήμερα της γιορτής του, το
1821, ο τούρκικος στόλος δεν τα κατάφερε να αποβιβαστεί εκεί, αφού τα πλοία του
«κοστάρισαν» στα ρηχά νερά της παραλίας και δόθηκε έτσι η ευκαιρία στα
ελληνικά, που τους είχαν στήσει καρτέρι, να τα καταστρέψουν. Τέλος, γιορτάζει
και ο ένας από τους τρεις ενωμένους σταυρεπίστεγους ναούς (βρίσκεται στη νότια
πλευρά και δεξιά της εισόδου) του καθολικού της Μονής των Αγίων Αναργύρων, που
είναι αφιερωμένος στο «Γενέσιον του Τιμίου Προδρόμου».
Συσχετισμοί, παρερμηνείες, έθιμα
Ο συσχετισμός των θρησκευτικών γεγονότων
και των φυσικών φαινομένων με την προσπάθεια του ανθρώπου να τα ερμηνεύσει «για
να πάρει τα μέτρα του» και, κυρίως, να προφυλαχθεί από κάθε είδους κίνδυνο,
θεωρώ, πως αποτελούν την αιτία των πολυάριθμων εθίμων της γιορτής, τα οποία
αυξάνονται με την προσθήκη παραλλαγών και παρερμηνειών, που συναντάμε από τόπο
σε τόπο.
Οι φωτιές
Ο παράκαιρος τοκετός της Ελισάβετ
θεωρήθηκε ως σπάνιο και πρωτοφανές γεγονός που εξέπληξε τον τότε κόσμο και
διαδόθηκε με κάθε τρόπο και μέσο σ’ ολόκληρη την Ιουδαία.
Αργότερα οι χριστιανικοί λαοί -ίσως-
πρόσθεσαν την παράδοση ότι η χαρμόσυνη είδηση διαδόθηκε από τόπο σε τόπο με τις
φωτιές, γνωστό μέσο επικοινωνίας της εποχής. Συμβολικά, λοιπόν, μέχρι τις
ημέρες μας ανάβουν φωτιές την παραμονή της γιορτής αν και, πιστεύω, πως
ελάχιστοι θυμούνται και δίνουν σημασία στο θρησκευτικό γεγονός.
Ωστόσο είναι γνωστές οι δοξασίες για την
πυρολατρεία και τη φωτιά ως καθαρτηρίου και θεραπευτικού μέσου των πόνων και
των ποικίλων ασθενειών του σώματος. Με την πυρά περνούν οι πονοκέφαλοι, οι
ισχιαλγίες και καταστρέφεται κάθε «σάπιο και άχρηστο» που είναι εστία μολύνσεων
και επιβλαβές για το σώμα. Η φωτιά, τέλος, είναι «το διαβατήριο» για μια
υγιεινή ζωή.
Οι θερινές τροπές (ηλιοστάσιο)
Ο χρόνος της γιορτής συνέπιπτε με τις
θερινές τροπές του ήλιου (θερινό ηλιοστάσιο 21-22 Ιουνίου). Αυτή την
ημερομηνία, όπως είναι γνωστό, γίνεται η μετάβαση από την άνοιξη στο καλοκαίρι
και τούτο το θεωρούσαν σημαντικό αλλά και επικίνδυνο. Το ίδιο, φυσικά,
συμβαίνει και με τις χειμερινές τροπές του ήλιου (χειμερινό ηλιοστάσιο 21-22
Δεκεμβρίου), που γίνεται η δεύτερη καμπή του χρόνου και η μετάβαση από το
φθινόπωρο στον χειμώνα. Εκεί κοντά βρίσκονται και τα Χριστούγεννα (25
Δεκεμβρίου) που σχετίζονται, όπως είδαμε, με τη γιορτή της γέννησης του Ιωάννη.
Η παρετυμολογία του ονόματος Γιάννης
Το πρωί της γιορτής και με την ευνοϊκή
επίδραση του ήλιου οι άνθρωποι ξεχύνονται στην ύπαιθρο, για να μαζέψουν
θεραπευτικά φυτά και ιαματικά βότανα, που θα τα χρησιμοποιήσει η οικογένεια στη
διάρκεια του χειμώνα για ροφήματα και άλλα γιατροσόφια. Η συνήθεια αυτή
αποδίδεται στην παρετυμολογία (εσφαλμένη εξήγηση της λέξης εξαιτίας της
ομοηχίας) του ονόματος Γιάννης (γιαίνω= γίνομαι καλά, θεραπεύομαι). Έτσι
μαζεύουν χαμομήλι, τσάι του βουνού, φασκόμηλο, μολόχα και κυρίως ρίγανη που
χρειάζεται για να ανοίξει η όρεξη, να συντηρούνται οι τροφές και να θεραπεύεται
ο βήχας, ο πονόλαιμος και το συνάχι. Θυμάμαι εκείνο τον περιφερόμενο
μικροπωλητή που ερχόταν στην Ερμιόνη και …διαλαλούσε το εμπόρευμά του:
- Ρίγανη
του Αγιογιάννη! Κι εμείς καταλαβαίναμε: ρίγανη απ’ τον Αγιογιάννη!
Ο Κλήδονας >>>>>>>>
