Χρήστος Γιανναράς καθηγητής φιλοσοφίας-> «μας έριξε σε βαθιά νερά χωρίς σωσσίβιο»…

 

Ρεαλισμός και ουτοπία στην πολιτική

Christos Yiannaras | 05 Jun 2023

Θέλω να μιλήσω για τις ουτοπίες εκείνες, που δεν έχουν σχέση με αφηρημένες ιδεολογικές προβολές ψυχολογικών επιθυμιών ούτε με ψευδαισθητικά υποκατάστατα της πραγματικότητας. Η «παγκόσμια ειρήνη», η «αταξική κοινωνία», η «αιωνία Ελλάς», η «επιστήμη» που θα λύσει όλα τα προβλήματα του ανθρώπου, είναι ασφαλώς, οράματα που εμψύχωσαν πολλούς ανθρώπους, ίσως και μέχρις αυτοθυσίας. Δεν παύουν ωστόσο να απηχούν τη φυγή στο πλασματικό και ανεδαφικό, την ανάγκη για τυφλή εμμονή σε έναν άλογο ντετερμινισμό αισιοδοξίας.

Με ενδιαφέρει η συναρπαστική ουτοπία (ου-τόπος) εκείνων των πτυχών της ανθρώπινης εμπειρίας που είναι ανυπότακτες σε εντοπισμό, ενώ παραμένουν προσιτές στην άμεση πιστοποίηση. Ανεδαφικά δεδομένα που συγκροτούν την πραγματικότητα της ζωής μας, επαληθεύονται από όλους μας, δίχως να μπορούν να τιθασευθούν σε πάγια οριστική κατάδειξη, σε αντικειμενική οριοθέτηση. Ρεαλισμός της ουτοπίας ή απροσδιοριστία του υπαρκτικού γίγνεσθαι.

Πρώτο παράδειγμα η γλώσσα: Πραγματικότητα εμπειρικής αμεσότητας και όμως εντελώς ουτοπική. Οι γενετικές καταβολές της και η δυναμική των εξελίξεών της απρόσιτες σε συνεπή εντοπισμό. Ποιος πλάθει τη γλώσσα, πού και πώς πλουτίζεται ή φτωχαίνει η γλωσσική μας εκφραστική. Γραμματική και συντακτικό; Γραμματική και συντακτικό δεν παγιώνουν τη γλώσσα σε σταθερές ορισμών, επιχειρούν μόνο να καταγράψουν και να συστηματοποιήσουν τη δεδομένη δυναμική της λειτουργίας της, να διευκολύνουν την αποδοτικότερη χρήση της. >>>>

Προτού η σύγχρονη Φυσική μάς βεβαιώσει ότι η σχέση παρατηρητή και παρατηρουμένων συγκροτεί την πραγματικότητα, αυτή την ουτοπική απροσδιοριστία, την απολύτως ρεαλιστική, την πιστοποιούσε η κοινωνική εμπειρία. Γι’ αυτό και θεμελιώδης «επιστημολογική» αρχή στην παράδοση των Ελλήνων ήταν ο «αποφατισμός»: η άρνηση να εξαντλήσουμε την αλήθεια στη διατύπωσή της. Αλήθεια είναι η εμπειρική αμεσότητα της σχέσης, που μόνο σημαίνεται, δεν υποκαθίσταται από την κατανόηση της γλωσσικής σημαντικής. Το κριτήριο επαλήθευσης της γλωσσικής σημαντικής είναι μόνο κοινωνικό, «όταν πάντες ομοδοξούσι και έκαστος επιμαρτυρεί» – όχι κριτήριο αυθεντίας ή μεθόδου.

Η ουτοπία των σχέσεων κοινωνίας γεννάει τη δυναμική των ιστορικών μεταλλαγών, τα θεσμικά μορφώματα του συλλογικού βίου. Οι παραγωγικές και ανταλλακτικές σχέσεις, παρά τις προσπάθειες να οργανωθούν μηχανιστικά, διατηρούν πάντα μιαν απροσδιοριστία ουτοπική, ατίθαση. Η ίδια η γένεση του λογικού υποκειμένου δεν είναι προϊόν της βιολογίας, αλλά προϊόν της σχέσης. Η σχέση βρέφους – μητέρας συγκροτεί το λογικό υποκείμενο. «Το υποκείμενο γεννιέται στον τόπο του Άλλου», εκεί που εμφανίζεται το πρώτο σημαίνον ανταπόκρισης στην πρωτογενή επιθυμία της σχέσης.

Τέταρτο ενδεικτικό παράδειγμα: η ουτοπία του προσώπου. Τι είναι αυτό που με κάνει να ξεχωρίζω αμέσως ένα ποίημα του Καβάφη από ένα ποίημα του Σεφέρη, τη μουσική του Μότσαρτ από τη μουσική του Μπετόβεν, τη ζωγραφική του Βαν Γκογκ από τη ζωγραφική του Σεζάν – όσες βιογραφίες αυτών των δημιουργών κι αν μελετήσουμε, είναι αδύνατο να αντικειμενοποιήσουμε την ανόμοια και ανεπανάληπτη μοναδικότητα της προσωπικής τους δημιουργίας. Αυτή η μοναδικότητα μας είναι εμπειρικά και άμεσα προσιτή, ενώ παραμένει αντικειμενικά απροσδιόριστη, ουτοπική.

Ό,τι μπορεί να σημαίνει η έκφραση «δυναμική της ζωής» είναι ο ρεαλισμός της ουτοπίας. Οι άνθρωποι παλεύουμε πεισματικά να τον υποκαταστήσουμε με χωροχρονικούς εντοπισμούς, νοηματικές αναλύσεις, μεθοδικούς ορισμούς, αυθαίρετες αντικειμενοποιήσεις. Και μάλλον καταλήγουμε σε ψευδαισθητικά αναπληρώματα του πραγματικού και υπαρκτού. Παγιδεύουμε την απροσδιοριστία της σχέσης σε νομικό φορμαλισμό. Αλλοτριώνουμε το πρόσωπο σε αδιαφοροποίητο άτομο.